Chiến thuật bóng đá: Tiqui-taca, Gegenpressing và cái chết của 'số 10' cổ điển

Sự thống trị của tiqui-taca

Thập niên 2010, Barca của Pep Guardiola nổi lên với lối chơi kiểm soát bóng được mệnh danh là tiqui-taca, trở thành một trào lưu thời trang cho nhiều đội bóng khác noi theo. Trước giai đoạn này, hiếm có đội bóng nào ở châu Âu chọn lối đá như Pep, bởi trung vệ vẫn bị xem là không có khả năng chuyền bóng để triển khai từ tuyến dưới, nhiệm vụ của cầu thủ chạy cánh vẫn đơn thuần là dẫn bóng xuống sát đường biên ngang rồi tạt vào trong cho các tiền đạo cao lớn, còn nhiệm vụ của tiền vệ là phát triển bóng thay vì kiểm soát nó. Không nhiều CLB sẵn sàng áp đảo đối phương về thời lượng cầm bóng, kể cả những đội bóng thích chơi tấn công, thay vào đó xu hướng chung là gây sức ép buộc đối thủ sai lầm rồi tận dụng cơ hội.

Cho tới khi Barca của Pep thống trị châu Âu bằng lối chơi tiqui-taca, giới bóng đá đã được một phen mở mắt. Nhà nhà, người người học theo lối chơi đang trở thành “thời trang” này, và với bộ khung gần như bê nguyên từ CLB xứ Catalan, Tây Ban Nha đã tái hiện hoàn hảo tiqui-taca ở World Cup 2010, khiến mọi đối thủ của họ - dù là Đức, Bồ Đào Nha hay Hà Lan hùng mạnh - chỉ còn cách lùi sâu rình rập cơ hội phản công.

Có sinh thì cũng phải có diệt. Cuối cùng thì thiên địch của lối chơi kiểm soát do Guardiola khai sinh cũng xuất hiện. Người ta sớm biết rằng cách tốt để chống đỡ tiqui-taca là lùi sâu chờ cơ hội phản công, nhưng rồi sau đó, hóa ra cách tốt nhất lại là đẩy cao đội hình tranh chấp bóng từ phần sân đối phương. Với phương pháp này, hàng thủ sẽ bao vây tuyến giữa đối phương, hàng tiền vệ phải sở hữu những con người hoặc là giỏi thoát pressing hoặc giỏi gây sức ép cường độ cao, hay lý tưởng hơn là cả hai.

Từ đây, hầu hết các đội bóng bắt đầu đi theo trào lưu mới, chủ động tranh chấp thay vì bị động lùi sâu và chờ đợi sai lầm. Nhưng rồi lối chơi pressing này cũng sớm bị hóa giải bằng những đường chuyền dài vượt tuyến, thường là nhắm đến hai biên – những nơi thường có không gian rộng hơn – hoặc cách phiêu lưu hơn là kiểm soát bóng chắc chắn hơn, vẫn dựa theo những triết lý cơ bản của Guardiola.

ĐT Đức, Juergen Klopp và những vai trò mới

Sau Tây Ban Nha của tiqui-taca thì Đức là đội tiếp theo đưa ra một cuộc cách mạng về chiến thuật, dù không rõ rệt bằng, với lối chơi pressing hoàn hảo. Trong cuộc cách mạng đó, hai cá nhân tiêu biểu phải kể tới là Manuel Neuer, “thủ môn quét” đầu tiên và Thomas Mueller, ông vua tận dụng không gian khai sinh ra khái niệm Raumdeuter.

Song song với thành công của ĐT Đức là phát kiến của Juergen Klopp về lối chơi kiểm soát không gian và pressing cường độ cao (gegenpressing), trước khi Guardiola hậu Barca và Bayern năm 2013 của Jupp Heynckes vận hành những phong cách về cơ bản là cùng triết lý tận dụng khoảng không. Trong đội hình Bayern năm đó, Mueller là trái tim. Cách anh chơi trong hệ thống của Heynckes có nhiều điểm tương đồng với vai trò số 10 cổ điển, một lối chơi đầy mê hoặc.

Thập kỷ này cũng chứng kiến sự thoái trào của lối chơi hai tiền đạo. Thay vào đó, các HLV thích dùng suất ấy tăng cường cho tuyến giữa, dàn trải trọng trách ghi bàn cho nhiều vị trí khác nhau. Cách tiếp cận phổ biến nhất là sử dụng một tiền đạo có khả năng liên kết tốt với tuyến dưới chứ không chỉ đơn thuần nhận bóng rồi ghi bàn, với nhiệm vụ chính là làm tường và hút người cho những cầu thủ chạy cánh xộc vào.

Nói đến đây, không thể không nhắc tới sự tiến hoá của vai trò tiền đạo cánh. Cristiano Ronaldo gắn cả đỉnh cao sự nghiệp với vị trí tiền đạo trái, với những pha đi bóng từ biên này xộc vào trung lộ rồi dứt điểm chân phải. Arjen Robben là một điển hình tương tự nhưng theo chiều ngược lại, xộc từ cánh phải vào trung lộ rồi ghi bàn chân trái. Cần biết rằng trước đây, Robben vốn là một tiền vệ cánh đơn thuần với thói quen bám biên trái rồi tạt bóng vào trong. Thời thế đã đổi thay anh, và giúp anh thậm chí còn xuất sắc hơn nữa.

Để đối chọi với những tiền đạo cánh dạng này, cần tới một hàng thủ gồm 3 trung vệ. Với số đông ở trung lộ, khoảng trống ở phần sân nhà được hạn chế tối đa, khiến những pha chạy cắt từ biên vào trong không còn đất dụng võ. Sơ đồ 3 trung vệ vốn dĩ được sinh ra để khắc chế hai tiền đạo bởi sự vượt trội về quân số, giờ đây lại phổ biến một lần nữa nhờ những sự biến đổi theo dòng chảy hiện đại. Các trung vệ xử lý bóng tốt hơn, và trong một bộ ba, một cầu thủ hoàn toàn có thể dâng lên tuyến giữa rồi mở những đường phất bóng sang cánh.

Lại nói về lối chơi bóng dài: Một khía cạnh quan trọng của lối chơi kiểm soát bóng hiện đại là mời gọi đối phương pressing tầm cao, rồi mở một đường bóng dài chuẩn xác qua dàn cầu thủ đối phương, cho một số ít cầu thủ tấn công phía trên xâm nhập khu vực nguy hiểm.

Một thành phần cốt lõi của chiến thuật này là vị trí thủ môn. Đã qua rồi cái thời mà vị thần giữ đền chỉ được giao nhiệm vụ duy nhất là bắt bóng trước vạch vôi khung thành. Bóng đá hiện đại đòi hỏi các thủ môn phải chơi chân tốt hơn, đủ khả năng hoạt động như một cầu thủ độc lập bên ngoài vòng cấm để hỗ trợ phòng ngự và cả tấn công, lý tưởng nhất là có khả năng chuyền dài chính xác cho những pha chuyển đổi trạng thái tốc độ.

Neuer, như đã nhắc đến ở trên, là một ví dụ tiêu biểu. Chưa bao giờ trước anh người ta được chứng kiến một thủ môn xử lý bóng bằng chân nhuần nhuyễn đến thế, sẵn sàng dâng cao đến tận vạch vôi giữa sân để tăng quân số và phương án chuyền bóng cho đồng đội.

Bất cứ vị trí nào cũng đều đòi hỏi sự thay đổi trong quá trình tiến hoá của bóng đá, nhưng không gì bị tác động nhiều bằng vai trò “số 10”. Không còn nữa cái thời một đội bóng xây dựng lối chơi quanh một thiên tài làm bóng cổ điển như Zinedine Zidane, Diego Maradona, Juan Riquelme hay Michel Platini. Thay vào đó, những mẫu cầu thủ giống như vậy phải thích nghi với vai trò mới, có thể là hoạt động rộng (như David Silva, Eden Hazard), hoặc lùi sâu làm bóng (Kevin de Bruyne, Toni Kroos). Nhiệm vụ của họ không còn đơn thuần là mở khoá hàng thủ đối phương, mà còn phải biết gây sức ép để tranh chấp bóng, dẫn bóng qua người.

Thập niên này có thể được gọi nôm na là “thập niên của cuộc cách mạng dữ liệu”. Dữ liệu, công nghệ và thống kê đang ngày càng trở nên gần gũi và quan trọng không chỉ đối với các HLV, mà còn với cả người hâm mộ bóng đá. Thay vì lệ thuộc vào yếu tố con người và chấp nhận những sai sót như một phần của bóng đá, thống kê giúp cho môn thể thao này ngày càng được hiểu cặn kẽ và giới chuyên môn cũng dễ dàng đưa ra quyết định chính xác hơn.

Từ việc khối lượng tập luyện ra sao để tránh chấn thương, tối đa hoá cơ hội thành công của từng tình huống cố định hay săn tìm những tài năng trẻ ít người biết tới, cho tới cách chúng ta nghĩ và trò chuyện về môn thể thao vua. Người ta dễ dàng cập nhật những thống kê phức tạp như xG (bàn thắng kỳ vọng) và xA (kiến tạo kỳ vọng), chiều dài trung bình chuyền bóng của từng cầu thủ hay số lượng những pha tăng tốc trong một trận đấu, từ đó hiểu sâu sắc hơn về cách bóng đá vận hành, vì sao một đội bóng chơi tốt hay kém hơn kỳ vọng, hay cầu thủ nào thực sự xuất sắc còn cầu thủ nào chỉ đơn giản đang gặp thời.

Các cầu thủ và HLV nói chuyện với nhau bằng ngôn ngữ gì?

Liverpool được Ngoại hạng Anh trao đặc quyền sau chức vô địch Club World Cup

2 kỷ lục chờ Ronaldo phá trong năm 2020