Năm Thân nói chuyện Khỉ: Không tinh ranh, hiếu động sao là khỉ?

Hãy cứ thả một con khỉ vào chuồng heo mà xem, trừ phi y bận ăn ngủ chứ không thì sẽ giật tai kéo đuôi quậy phá bầy heo nọc nái không yên. Con khỉ nổi tiếng nhất thế giới trước nay là Hỗn nguyên nhất khí Thượng phương Thái ất kim tiên Mỹ hầu vương Tề thiên đại thánh Tôn Ngộ Không Hành giả trong “Tây du ký” của Ngô Thừa Ân ăn vụng linh đan của Thái Thượng Lão Quân, thường xuyên chọc phá Trư Bát Giới chính mang những đặc điểm ấy. 

Nhưng người Nhật lại có một bức tranh thường được gọi là Tam không vẽ ba con khỉ, một con bịt mắt, một con bịt tai, một con bịt miệng. Người thì nói đó là biểu trưng cho lối tu tập của Đạo gia (bảo nguyên tồn thần thủ khí), người thì nói đó là tượng trưng về lối ứng xử của Nho gia (Phi lễ vật thị, phi lễ vật thính, phi lễ vật ngôn), nhưng bất kể thế nào con khỉ cũng được dùng để thể hiện châm ngôn triết lý của con người, không hẳn là vô lại. Cho nên bức tranh ấy qua thời hiện đại đã thay đổi, khỉ cầm ống nhòm, đeo tai nghe, gọi điện thoại cũng là ứng vận nhi sinh.  

Cũng nhờ tay chân đều có thể cầm nắm nên khỉ có lối chiến đấu độc đáo, người xưa từng mô phỏng động tác và tư thế của chúng để sáng tạo ra bộ Hầu quyền, nhưng có lẽ vì ít người luyện nên hình như có một phần đã bị thất truyền. Ai xem phim “Tây du ký” của Trung Quốc đều thấy diễn viên Lục Tiểu Linh Đồng đánh “võ khỉ” rất giống rất hay, nhưng những người kiến văn quảng bác đều nhận ra ông không hề dùng một bộ chân đặc trưng của Hầu quyền, hai bàn chân châu mũi vào nhau làm thành một góc vuông, khi tấn công có chiêu phá mã quặp chân vào sau gót bẻ cho đối phương ngã ngửa.

Khỉ sống trong rừng núi, dưới đất phải đề phòng cọp sói, trên cây phải đề phòng trăn báo, trên cao nữa phải đề phòng chim ưng nên cơ cảnh dị thường, ai nuôi khỉ trong sân mà thấy nó ngước lên mái nhà la hét thì nên để ý. Khỉ thường sống theo bầy nên có tập tính bầy đàn, thứ bậc trên dưới. Viên Mai trong Tử bất ngữ có truyện Trai hầu (Thí chay cho khỉ) như sau: 

“Núi Thiên Mục có nhiều khỉ. Người muốn thí chay cho khỉ thì trước tiên lên miếu Vi Đà, thắp hương cầu khẩn nói ngày ấy sẽ tới núi thí chay cho khỉ. Sư trong chùa sẽ treo biển hiểu thị. Đến hôm ấy, chủ nhân mua một ngàn cái bánh màn thầu, bày ra trên mặt đất ngoài miếu. 

Sáng sớm tất cả khỉ đều tới tụ tập. Có một con khỉ già nhất râu trắng dài hơn một thước, lọm khọm đi ra. Bên cạnh có hai con khỉ cũng già nua râu trắng dìu đi. Quần hầu quỳ xuống đón tiếp. Con khỉ già ngồi quay mặt về phía Nam. Quần hầu chắp tay cũng ngồi xuống, im lặng nghiêm trang, không dám ầm ĩ. Hai con khỉ hầu lấy bánh màn thầu dâng lên cho con già, con khỉ già ăn xong thì quần hầu cùng ăn. Ăn xong hướng về chủ nhân chắp tay bái tạ rồi đi”.

Khỉ ăn tạp, sống trong rừng thì ăn cả trứng chim sâu bọ, nếu sống ở vùng nước mặn còn biết thò đuôi xuống nước nhử cho cua kẹp vào rồi nhấc lên bắt ăn, trụi lông như đuôi chuột cống, nhưng nói chung vẫn thích các loại củ quả hơn. Bữa tiệc quần hầu động Thủy Liêm núi Hoa Quả tiễn Mỹ hầu vương xuất ngoại du học trong Tây du ký cho thấy phần nào thực đơn của cộng đồng này (tạm dịch): 

Đạn ngọc viên vàng, vỏ vàng cuống đỏ.

Anh đào đạn ngọc viên vàng, sắc tươi dáng đẹp, 

Mơ chín vỏ vàng cuống đỏ, vị thật mùi thơm.  

Long nhãn tươi mỏng vỏ ngọt cơm, lệ chi lửa đỏ lòng nhỏ hạt.

Lâm cầm biếc nguyên cành, tỳ bà vàng cả lá.

Còn lê đầu thỏ, táo tim gà, giải khát trừ phiền lại giã rượu.

Đào thơm hạnh chín, ngọt như ngọc dịch quỳnh tương, 

Mận lớn mơ to, mát tựa đề hồ ngưu nhũ.

Dưa hấu hạt đen thịt đỏ, hồng ngâm bốn cánh vỏ vàng.

Lựu bổ ra hạt ánh lửa pha lê, dẻ đập vỏ nhân tươi vàng mã não.

Hồ đào ngân hạnh pha trà, nước dừa nho tươi cất rượu.

Cóc xoài chuối ổi đầy mâm, quất mía cam bòng chật án.  

Hoàng tinh luộc chín, sơn dược nấu nhừ

Giã nát phục linh cùng ý dĩ, bắc lên nồi đá nấu làm canh. 

Yến tiệc nhân gian nhiều món lạ,

Yên vui khó sánh với quần hầu.

Khỉ không được nuôi phổ biến nên các món ăn từ khỉ cũng không mấy phong phú, nổi bật nhất dường như chỉ có óc khỉ, nói rộng ra thì có thể tính thêm cao khỉ, tương truyền Đông y còn có các vị khỉ khô, huyết linh vân vân. Không biết óc khỉ ngon bổ ra sao, nhưng lối vạt đầu khỉ sống để ăn óc mà một số người ưa chuộng rất ít từ tâm, trái với lời dạy của Khổng phu tử “Quân tử bất cận bào trù” (Người quân tử không ở gần nhà bếp). 

Trong Thập nhị địa chi khỉ chiếm ghế thứ chín, gọi là Thân hầu. Lê Quí Đôn soạn Vân đài loại ngữ dẫn sách Sinh tiêu lục nói “Kỷ thổ ở tạng là tỳ, mậu thổ là vị, bại ở Dậu, Thân được dương kim, vô tình nhờ khí, cho nên loài khỉ không có thận và tỳ. Nhâm thủy ứng vào chân, sinh ở Thân, cho nên loài khỉ tài chạy, và thuộc dương nên có năm móng”, lời lẽ huyền bí không sao hiểu nổi, nhất là đoạn nói khỉ không có thận và tỳ. 

Tuy nhiên cùng với đàn anh dê và hai đàn em chó heo trong mười hai con giáp, khỉ đã trở thành tính từ trong tiếng Việt. Thành ngữ tiếng Việt có những câu Dạy khỉ trèo cây, Rung cây nhát khỉ, Nuôi khỉ dòm nhà, ngoài ra còn có những từ Áo khỉ, Cầu khỉ, thành ngữ chữ Hán cũng có những câu Mã ý viên tâm (Lòng hươu dạ vượn), Mộc hầu nhi quan (Con khỉ đội mão). 

Nhị thập bát tú cũng có khỉ: bảy sao Khuê Lâu Vị Mão Tất Chủy Sâm trong chòm Bạch Hổ có Chủy Hỏa Hầu (khỉ) và Sâm Thủy Viên (vượn). Bấy nhiêu cho thấy mặc dù về mức độ và phạm vi không bằng nhiều loài vật khác, khỉ vẫn đóng một vai trò nhất định trong đời sống của con người. 

Năm tới đây là năm Bính Thân, Thái Tuế tại Thân. Y thư nói năm Dần năm Thân khí Thiếu dương tướng hỏa giữ trời, khí Quyết âm phong mộc truyền ở trong đất, xem ra thời tiết không mấy thuận lợi với những người bệnh phổi và bệnh khớp, cũng dễ có thiên tai loại hạn hán và sóng thần động đất này khác. 

Ngoài ra Bính Thân nạp âm theo ngũ hành tới chữ đăng tức thuộc hỏa, giới Tử vi gọi là Sơn hạ hỏa (Lửa dưới núi). Thuật ngữ này khá bí hiểm, không rõ là lửa dưới chân núi hay lửa trong lòng đất dưới chân núi, chỉ biết phàm là lửa đều có xu hướng bốc lên, rất giống vật giá, có điều biết dùng thì được việc không biết dùng thì rách việc. 

Trong ngũ hành thì kim mộc thủy thổ đều có bản thể, duy hỏa phải lấy thể của các vật khác làm thể, các vật khác bị diệt thì hỏa không diệt cũng tự diệt, người kinh doanh các mặt hàng xăng dầu điện than suy nghĩ là hay.